Суйлом мучолору кайсылар

Dating > Суйлом мучолору кайсылар

Download links: → Суйлом мучолору кайсылар → Суйлом мучолору кайсылар

Кыскасы, мен каникулду конулдогудой кызыктуу откордум. Ал факторлор темонкулер: суйломдун курулушу, сездердун грамматикалык байланышы, ички катыштары, суйлем мучелерунун сез туркумдоруно болгон катышы, логикалык синтаксистик басым, чытарманын ясанры проза, поэзия , кептин мунезу, контекст я;, б. Айлананын каалаган чекити менен анын борборун туташтыруучу кесинди эмне деп аталат?

Бул баянда кайсы эсептоо системасында айтылып жатат? Конфликттер перспективасы Конфликттер перспективасы кофликтти бардык эле коомдун милдеттуу аспектиси жана социалдык озгоруулуордун негизги булагы катары эсептейт. Социологдор болсо озун озу олтурууну биологиялык факторлор, биографиялык фактылар же жеке инсандык касиеттери менен байланышта карабастан, коомго байланышта карайт. Ошол себептуу алардын орто-, сундагы грамматикалык байланыш тен, байланыш деп аталат: Ага-иниге, жердештерге салам де, куттуу эпе! Баяли-нов Кечинде, кез байланган учурда, аттарды жайдактап коюш-ту. Б: - Эчтеке эмес. Башкача соз менен айтканда кайсы корунуштор экендигин жана кучундо сакталып калышын толук же бир аз денгээлде кандайча тушундурууго болот? Дал ушул учуру, б. Алар коомдук динамикалык жана ар дайым озгоруп туручу мунозун ботончо баса белгилешет. Алар жалпы мазмуну боюнча да жана ннтонацияльщ жагынан да сннтаксис-тик бир бутун бнрдик болуп эсептелет.

Ал эми зкаксыз суйлом болгондо, ээни бапкэого да, баамдоого да, бол-зколдоого да таптакыр мумкун эмес. Бул илим грек тилинен которгондо жер ченоо дегенди билдирет 6. Конугуу: Адамдын озун-озу олтуруу жагдайларын карап королу.

Добавить комментарий - А 180° Б 360° В 420° Г 90° 3 Предметтерди саноодо кандай сандарды колдонобуз? САДЫКОВ Расми оппоненттери: 1.

Тыныстанов атындагы Ысык-Кол мамлекеттик университетинин кыргыз тили жана аны окутуу мето-дикасы кафедрасында аткарылды. Жетектевчу мекеме: Тил н;ана гуманитардык илимдер институтунун кыргыз тили кафедрасы Кыргыз Республика Улуттук илимдер академиясынын тил илими институтунун алдындагы филология илимдерйнин доктору деген илимий даражаны ыйгаруу боюнча тузулгон Д. Иш менен Кыргыз Республика УИАнын Илимий }{итсп-канасынан таанышууга болот. Автореферат жонетулду Адистештирилген Кецештин окумуштуу катчысы, Филология илимдеринин кандидаты Т. САДЫКОВ Расми оппоненттери: 1. Филология илимдеринин доктору К. Филология илимдеринин доктору Ш. Филология илимдеринин доктору С. Абдуллаев Иш 1994-жылдын Эмгек жонундв жалпы муноздвмв Жогорку окуу жайларынын филология факультетинин сырттан окуучу студенттери учун жазылган бул окуу китеби профессорлор Акматов Т. Има-новдор тузген кыргыз тилиншг программасыиьш универси-теттин филология факультета учун, 1976 иегизинде жазылган. Сырттан окуучу студенттер учун кыргыз тилшшн синтак-сиси курсу боюнча атайм окуу китебин жазуунун тэменку-дой зарылдыктары болгоп: а бир катар тилдердин — орус, казак, езбек, украин, белорус ж. Жогорку окуу жайларынын студепттери учун тузулгон окуу китеби, негизинен, бир гана автордуп изилдео ишинин натыйжасы эмес. Анда илимдин бардык' жацылыктары, жетишкендиктери камтылып, тигил же бул аудиторияга ьтлайык-талып тузулууге тийиш. Бирок, ошондоп болсо да, тузуучу. Диссертациялык иш катары сунуш кылыиып жаткан бул эмгек бир нече баскычтар боюнча даярдалды: алды менен жумушчу жаштардын кечки орто мектептери, андан сод орто мектептердин VHI—IX класстары, атайы орто окуу жайлары педучилище пединституттардын педфактары учун булар авторлошуп тузулгон жазылган окуу китептеринен кийин, б. Баарыбызга белгилуу, кыргыз тили гана эмес, жалпы эле гурк тилдери боюнча синтаксис женундегу илим кийинчерээк иликтене баштаган. Кыргыз тил илиминин келемдуу, илимий абстракцияга нешзделген бул бедумундэ татаал, чиеленишкен маселелер гана эмес, али толук чечиле элек проблемалар да 5ар. Мындай маселелердин жана проблемалардын мацызын яшенимдуу далилдер аркылуу ачып, тактап, жогорку аудиторияга ылайыктап, тушуиуктуу баяндама стиль менен студентке жеткируу оор эмгекти, узак иликтоену жана ото эле кеп лингвистикалык адабияттарды ездоштуруп чыгууну талап кылат. Иштин максаты жана милдети. Жогорку окуу жайлары учун тузулген кыргыз тилинин программасына ылайык тил-дик материалдардын негизинде сиитаксистик бардык катего-рияларды иликтеп, алардын грамматикалык табиятын анык-тап, белгилуу женге, иретке келтирип, ар бир маселенин ыу-нездуу белгисин, езгечелугун ачык, так далилдегг, аларды студентке тартуу кылуу иштин негизги максаты болуп эсеп-телет. Бул керунуш тактоочтордун ба-гынычтуу топторду тузуу мумкунчулугунун темен экендиги менен байланыштуу. Окуу китебинде таяныч озогу зат атооч, сын атооч, сан атооч, ат атооч зкапа тактоочтоп болгон соз айкаштарынын бардык улгусу модели , таяныч озегупун маанисин тактоочу, ачык-айкын кылуучу багынычтуу тугейлору, алардын багьшдыруучу езек менен байланышуу жолдору, айрыкча соз ай-кашынын тугейлорунун маанилик катыштары мнсалдар аркы-луу чечмеленип берилген. Мисады, багьшдыруучу тугойу зат атооч болсо, апын багынычтуу тугейлору зат атооч, сын атооч, сан атооч, ат атооч, атоочтук, кыймыл атооч, тууранды соз, тактоочтон болору жана, алардын маанилик катыштары ар бир сез туркумунун семнтикасына негизделери далилдуу ай-тылгап 27—42— беттерди карацыз. Тилдеги бардык соз жеке алгаида уй, китеп, зкакшы, пай-далуу, илгери, быйыл, жазуу, суйлоо ж. Алардын ачык-айкын, так мааниси сез айкашынын ту-тумунда аныкталат: чоц уй бул айкашта уйдун келему кор-сотулген , жапы уй уйдун мезгилге байлаиышкан сапаты ай-тылган , эки уй уйдун так саны берилген ж. Кыскасы, жалпы маанидеги жеке создун эмнесин тактоо керек болсо, ошол белгиси айтылат. Соз менен сездун айкашуусунун белгилуу олчеосу бар. Бул влчоо вз ара айкашып турган сездердуи семантикасьлшн ымаласына негизделет. Салыштырыцыз: а китеп — адабий китеп, жацы китеп, кызыктуу китеп, окулган китеп, беш китеп, бул китеп ж. Бул вариант колдонулбайт, анткени мындай создердун семяптикалык ез ара ымаласы жок. Ал эми бул мисал богонча жарык дегенде башка эч персени эмес, дал гана жылдыз эске алынат. Бул керунуш этиш создердун башкаруу. Этиштик соз айкаштарынын маанилери да атоочтук соз айкаштары сыяктуу эле чечмеленген. Этиштик соз йкаштарынын багынычтуу тугойлору соз ез-гертуучу мучелерду кабыл алган турундо да, уцгу туруцде да мучасуз колдонула берет. Ушул жагдайды эске алып, туркологияда соз айкашынын бул турун тугейлорунун грам-матикалык байланыштуу зколдору боюнча талдап журушет: а тугейлеру ыкташуу жолу боюнча байланышкан этиштик соз айкаштары; б тугейлеру башкаруу жолу боюнча байланышкан этиштик сез айкаштары; в тугейлеру таандык байланыш-та болгон этиштик сез айкаштары жигнттин уялганы, карьг льштын зкакындаганы, кулгендун билгени ж. Дегинкиси толук маанилуу сездорден ту-зулген сез айкаштары жонокей сез айкаштары болуп зсепте--ri5T,: уккулуктуу суйдоо, кои жашяо, барктуу адам, бийлегси кыз зк. Айдым окумуштуулар бул тушунукко тугейлеру татаал сездорден турган сез айкаштарын да кошот: кара чы'. Ошол себептуу суйлем тутумунда татаал солдор бардык тугейлеру менен синтаксистик бир гана милдетти ат-карат: Ада-Too бирде кардуу, бирде карсыз. Мыидай учурда кызматчы создер толук маанилуу каасы сезго тнешелуу болуп айтылса, ara ар турдуу кошумча маани кучетуу, болзкол-доо, тануу, суроо, тактоо ж. Бул сыяктуу соз айкаштарын кээ бир окумуштуулар татаал соз айкашы деп эсептешсс М. Соз айкашын тузуудо анын бир тугойу катары фразеологизмдер да катышат: жанды зканга уруп иштоо, боору менен жылып калган карыя зк. Туркологияда фразеологизмдер катышкан соз айкашынын курулушу зкенундо да ар башка пикирлер айтылып коле жа-тат: айрымдары фразеологизмдер катышкан соз айкаштарын курулушу боюнча зкенокой сез айкашы да эмес, зке татаал соз айкашы да эмес, алар етмо сез айкаштары словосочетания переходного типа деп эсептешет О. Перетрухин ; окумуштуулардын дагы бирлери мындай соз аикаштарын жонокей тузулуштбгу эле айкаштар катары ¡¿арашат Л. Чындыгыпда, бул уч турдуу з. Сездердун ажырагыс тнзмектери суйлем тутумунда синтаксистик бир гана милдетти аткарарына карабастан, алар тнлднк талаптып негизинде создун кандайдыр бир белгисин алда канча татаал конструкциялар аркылуу билдируу зарьлт болгон шарттардын негизинде келип чыккап. Сездердун грамматшсалык банлаиыштары жонундо. Сез айкаштарында да, суйломдо да сездер оз ара мааннлик ка-тышта турат. Алардын катыштары тилднк каражаттардын, б. Суйлем тутумунда деле сездердун грамматикалык байла-пышы, пегизипен, ушул принцип боюнча берилет. Бирок, ошон-дой болсо да, суйлемдогу сездердун грамматикалык байла-пыштарыида э. Грамматнкалык принцип боюнча суйлем тутумундагы бир оцчой мучелер бири-бирине багынычтуу, коз каранды бол-бостон, тен, укуктуу болушат. Ошол себептуу алардын орто-, сундагы грамматикалык байланыш тен, байланыш деп аталат: Ага-иниге, жердештерге салам де, куттуу эпе! Сездердун грамматикалык байланыштарын тейлеочу, иш-ке ашыруучу каражаттары бирдей эмес: алардын кепчулугу синтетикалык каражаттар морфологиялык , айрымдары аиа-лшикалык синтаксистик каражаттар аркылуу берилет. Синтетикалык каражаттар аркылуу байланышууга ээрчи-шуу, таандык байланыш жана башкаруу жолдору, ал эми апа-литикалык каражаттар аркылуу байланышууга ыкташуу жо-лу кирет. Сез болуп жаткан эмгекте жандоочтор тйзмек-теле айтылуу аркылуу байланышкан зкол да башкарууга ко-шулуп берилди, анткени жандоочтор озуиои мурунку толук маанилуу сезге тизмектеле айтылган у чур да эки милдетти бирдей ат,карат: а толук маанилуу созге кошумча мааии, кошу мча сапат оттенок берсе; б ошол эле учурда ал толук маанилуу евзду багындыруучу тугой мепен байланыштыруу-нун каражаты болуп саналат, б. Эки тутумдуу зкенекей суйлемдврдун баш мучолерунун ээрчишуу байлапышыньш жак, сан боюнча толук байланышкан учурлары, толук эмес байлапышы, б. Бул маселелерднн стилистикалык нормаларын тактоодо ээшш да, баяндоочтун да грамматикалык табияты эске алынды. Грамматикаиын коз карашы боюнча, суйлом тутумунда эз багындыруучу, баяндооч анын белгиси катары багынычтуу болук бо'луп саналат. Ушул негизде, ээрчишуунун принциби боюнча, суйлом ээси кайсы жакта,. Кыргыз тилинин синтаксистик тузулушу боюнча жарык коргон копчулук окуу китептеринде ушундай кез караш сак-талып келс жатат. Колдо бар тилдик материалдарга Караганда, баш мучелер-дун ээрчишуу байланышы эки тараптуу: суйлом ээси аркылуу да, баяндооч аркылуу да тейленет, ишке ашырылат. Бул максатта ээрчишуунун нормаларын аныктоо учун ээнин да, баяндоочтун да грамматикалык табияты' чогуу каралууга тийиш. Ыкташуу байланышы — тилде колдонулуп келе жаткаи грамматикалык байланыштьш эц байыркы жолу. Аны тей-леечу каражаты — сездердун орун тартиби. Ыкташуу жо-луиун принциби боюнча байланыш бир тараптуу, б. Орун алуу тартиби боюнча ыкташ-кан багынычтуу тугой багындыруучу тугейдун алдында мур. Бул мисалдардагы сыяктуу ыкташуу жолу боюнча бай-, ланышкан сездердун багынычтуу тугейу дайым эле багынычтуу тугойден мурда жанаша жайланыша бербейт. Кээде ык-ташкан тугейдун багындыруучу озектон алые орун алган учурлары кездешет. Мындай корунуш, биринчиден, багынычтуу тугейдун грамматикалык табиятына кандай сез турку- my зксндигнне байланыштуу болсо, экпичиден, оз ара ыкта-ша байланышкан создордуп маанилнк катыштарына, ал ка-ч тыштардын абалына, децгэзлине байланыштуу. Ушундан улам кыргыз тилппде ыкташуу байлапышыньт мунозу бир-дей эмес экендиги банкалат: бнрде багьшдыруучу тугойго карата багьшычтуу тугой бекемирээк ыкташа байлаиышса, бирде бошодураак байланышат. Учунчудон, ыкташкап тугой ор-дун озгортпостон, бир калыпта багьшдыруучу созго гаиа ти-кеден-тике тиешелуу болуп айтылбастан, айрым учурларда бутундои суйломдуп жалпы мазмунуиа катыштуу 'болуп кол-допулат. Мьшдай учурда деле ыкташа байланышкан багьшычтуу тугой грамматикалык жактан багьшдыруучу тугей менен байланышат, бирок маани жактан гапа суйломдуп жалпы мазмунуиа тиешелуу болуп айгылат. Суйлемдун жалпы мазмунуиа тиешелуу болуп антылгап ыкташкап тугой кебунчо суйломдуп башталышынан орун алат да, суйлемдо айтылып жаткап окуяны, кубулушту, кыймыл-аракетти бут кучагыш алат. Ушул себептуу суйлемдо алды менен мезгил, орун аталып, аидан кш'шн ошол мезгилге, орунга тиешелуу окуя, кубулуш, онугуу-есуу процесстери ж. Жантешев Асты сызылган тугойлор — ыкташа байланышкан тугейлер. Алардын бардыгы туз орун тартип боюнча багьшдыруучу тугойдон мурда жайгашкан. Азыркы кыргыз тилинде ыкташуу жолу боюнча байланышкан создордун багьшычтуу тугейлеру ар башка сез туркумушш, нее сез тизмектергшен, ал эми алардын багьшдыруучу тугойу, негизипен, зат атооч, этиш, азыраак болсо да сын атооч сез-дордсн болору белгилуу. Сездердун башкаруу жолу бюича байлапышы кыргыз тилинде абдан кедири колдонулат. Сездердун башкаруу жолун тейлеечу каражаттар, негизинеи, морфологиялык каражаттар барыш, табыш, жатыш, чыгыш жендемелоруиун мучолору. Башкаруу байланышынын принциби боюнча суйлемдо баш-карылып турган сез багьшычтуу тугей зат атооч, же стилис-тиканын талабына ылайыктуу зат ордуна колдоиулгап создердсн болууга тнйиш. Башкаруу байлапышы да эки тараптуу тейленет: башкаргап тугейдун лексикалык-семантикалык мааписп жана анын талабы боюнча башкарылган тугейдун лшндеме мучесу аркылуу ишке ашырылат. Башкаргап соз ар кандай жендомедогу создор менен туш кеддн эле айкаша бербейт. Создордун лексикалык-семантикалык маанилернне жараша ар бир суйломдо белгилуу гапа жондомодегу создерду башкара алат. Тилдеги бул кору-иуш создордуп айкашуусуиуи лалыптаншап тиешелуу чеги бар экендигин билдирет. Кыргыз тнлинде башкарган тугей атооч сездерден, até этиш-тен болот. Бирок бул сездердун башкаруу ясендемдуулугу бирдей змее. Атооч сездерго Караганда этиштин башкаруу жон-домдуулугу алда канча жогору. Ошол себептуу тилибизде атоочтук башкарууга. Караганда этиштик башкаруу абдан коп колдонулат: Байдын жаны кейисе, кудайып каргайт; кедейдин жаны кейисе, куРалын кармайт. Макал Жалкоого емур кыск'а. Макал Адамга адам — дос. Атооч сездердун башкаруу жендемдуулгу да бирдей змее. Алардын ичинен «ебунче -сын атооч, андан сод зат атооч башкарууга жондемдуу. Ал эми сан атооч жана ат атоочтор башкарган учурлар сейрек кездешет. Кыргь;з тилинде башкаруу байланышыньш да мунэзу бирдей змее. Башкарган создун лексикалык-грамматикалык табияты-нан улам багынычтуу тугей бирде бекем башкарыла байланыш-са, бирде бошураак байланышат. Ушул жагдайдан улам этиш сездер сыяктуу атооч сездсрду ездеруиун маанилерине жараша тигил же бул кыйыр жондемону башкара алат деп, алардын жендеме-лер меиен айкашуу чегин так,. Этиш сездор сыяктуу атооч создер табыш жендамесундегу тике объектини затты башкара албайт. Алардын барыш, жа-тыш, чыгыш жондемелерундегу сездерду гана шарттуу турде башкарууга мумкунчулугу бар. Жогоруда корсетулген кыйыр жендемолерду башкаруу жеидемдуулугу боюнча этиш ,сездер да бир кылка эмес, ант-кенл баажарыльш турган объедайте карата кыймыл-аракеттин карьга-катышын аныктоодо этиштин мамиле системасы, анын лексикалык маанилери боюнча етмо л;ана етпос этиш болуп колдонулушу ар туркун. Этиш создордун етмо жана етпес болуп эки турдуу мааииде колдонулушу алардын башкарып турган объектиге тигил же бул кыйыр жендвмо болгон «арьш-катышьта, мамилесине байланыштуу. Этиш создордун мындай маанилери суйлем тутумунда гапа так байкалары белгилуу. Тике объектшшн етме этишке башкаруу жолу боюнча байланышуу ыунозу бекем болот. Ошол себептуу адат болуп калган туз орун тартип боюнча табыш жендомесундогу тике объект баш-каруучу отме этиштен болгон баяндоочко жакын орун алат: Тец тецин такса, алар дедяздей балкып жашашат. Эралиев Табият адамды жаратьш, коом тарбиялап естурет. Гете Qxncc этиштер турдуу маанилерди билдирет. Алар кобунчо ал-жайды, мейкмпдиктеги кыймылды, бир абалдан экинчи абалга отууну ж, б. Qmec этиштер, негизинен, барыш, жатыш, чыгыш жендемелорундогу объек- тилерди башкарат. Жандоочтор тизмектелуу аркылуу да создер башкаруу жолу боюнча байланышаг. Башкаруупун жандоочтор аркылуу бай-лапышуусу да мунезу боюнча бошоц болог. Таандык байлаиыш да морфологнялык каражаттар аркылуу тейленет. Таандык байланыштьш принцибн боюнча багындыруу-чу тугей жакты кошо туюпдурууч. Макал Таандык байлаиышта колдонулган сездер, негизинеп, зат агооч создер, анткени жендсмо жана таандык категорнялары-зат атоочко тиешелуу градгаатикалык «атегориялар. Кыргыз тилинде таандык байлаиышта зат атоочтон Сашка сездер деле кездешег. Еирок алар таандык байланыштагы сез айкаштарынын же багынычтуу, же багьшдыруучу тугойу болуу учун зат маанисине стушу, б. Ансыз мындай создерго илик жендомс-сунун жана таандык категориясыиын мучолору жалганбайт: КулгонДуи билгенн бар. Макал Жакшынын сазу таш орнтет, жамандыл созу баш чиритет. Макал Барды« лгогу белбо. Макал Суйлем ;кана аны:г белгнлери. Суйлем слнтаксистик негизгн бирдик болуп зсептелет. Ал коомдук турмушта пикир алышуу, б. Синтаксис илимииде суйлсм теориясы башкы оруиду эолейт. Азыркы тил илимииде суйлем жопундо турдуу коз карашта берилген зки жуздеи ашык апыктама бар. Суйлемду мындай турдуу коз карашта, ар башка ба-гытта мунездеенун езу суйлемдун ете эле ксп кырдуу тузу-луштеру, конструкциялары жана маапилершшн ото кои турдуу-лугу мснен байланышкан. Окуу китебинде ар турдуу агымдын екулдору, алар-дып тез караштары женунде кыскача маалымаг берилген. Тил бнрдиктуу, бутун система болгопдуктаи, суйлемдун не-гизин так аныктоо, т,ил;;нк башка бирдиктерден айырмалап тур-гаи негизги белгилерин тактоо, алардын пайда болуу механнзм-дерин, табиятын билуу сиитаксистин башкы маселеси болуп Есептелет. Суйлем — ойду калыптандыручу жана апы кабарлоочу, бнл-днруучу кражаты болгои кептии речттш грамматикалык жак-тан укшулган, жыннактуу бутун бирдигн. Виноградов Бул аныктаманын мазмуну томенкудой: а «кептии кснирн маапиде грамматнкалык жактан уюшулгап, жыйиактуу бирдигн» дегенде суйлем тутумупдагы сездер тилдегн тец жана багыныцкы байлаиыштын принциптери боюнча бири-бири менен айкашат да, суйлемду уюштурууда курулуш материалы боло алат; б «кептин речтин бухуи бирдиги» дегеиде суйлем ич ара дагы суйлемдук белгилери, касиеттери бар белуктергв белунбвйт, ошол себептуу ал синтаксистик бугун бнрдик болуп эсептелет; в «ойду калыптаидыруучу жана аны кабарлоочу, билдируучу кептин бирдиги» дегеиде бардык эле суйлем бел-гилуу елчемдо аякталган ойду билдирет; суйлем аркылуу айты-чуунун ою калыптанат жана ал угуучуга жетет деп тушунуу керек. Тилдик башка бирдиктерден айырмаланып, суйлемдун озуио гана тандык логикалык-грамматикалык белгилери болот. Суйлемдун эц негизги белгиси — преднкатнвдуулук. Прсдн-кативдуулук дегеиде суйлемдун жалпы мазмунун объективдуу чындыкка болгон карыи-катышын тушунуу керек. Анткени кандай гана суйлем болбосун, объективдуу душшдегу болуп жаткан, боло турган, болуп еткен реалдуу, иге ирреалдуу ык-лас, тилек, умут кылынган, же болжолдонгон ж. Бул категориялардын ажы-рагыс бириддига пданр алышуунун чакан елчемдегу эц негизги бирдигин суйлемду тузет. Модалдуулук категориясьшын мацызын да туура баамдоо зарыл. Ар бир суйлемде чындык жонунде гана кабар берил-бестен, ara карата чындыкка айтуучунун мамилеси га кошо берилет, б. Демек, модалдуулук — предикативдуулуктун туюндурулушунун, керу-нушунун негизги формасынып бири. Предикативдуулук модалдык маанини гана змее, аны менен катар суйлемдун мазмунунун убакытка, мезгилге, б. Ал эми модалдуулук болсо белгилуу шартта, ыцгайына жараша предикативдуулуктун жалпы маанисин тактайт. Бул жагынан алганда, модалдуулук, модалдык маани — бардык эле тузу-луштегу суйлемдерге таандык дайьш аракетте болуучу керунуш. Жыйынтыктап айтканда, модалдулук жана синтаксистик чак деген биримдик комплекс иредикативдуулукту тузст. Модалдуулукту жана синтаксистик чакты, бир сез менен айтканда, предикативдуулукту билдируучу тилдик каражаттар бар. Аларга этиштин ыцгайлаРы, модаль сездер, модалдык мааниси бар кнриндн сездер, болукчолор, этиштин чактары жана озго-че интонация модалдык туе, кошумча маани беруучу интонация кирет: Экинчи куну Жапар мектепке барды. Баялииов Бул суйлемдун модалдуулугу, б. Баялинов Вул суйломдогу модалдуулук абал жапа буйруу, б. Сыягы, качкыидар ушул жерде болушса керек. Жантошев Бул суйлемдердун модалдык мааннлерн болжолдоо, скунуу, кейуу этнштин ыцгайы, чагы аркылуу гана змее, кнрнпди соз, кнриндн суйлем аркылуу да бнлдирилнп турат: Модалдуулук лексикалык-грамматнкалык кошумча карэжаттар ;кана интонация каражаттары аркылуу да билдирнлет: 1. Атам иштейт чындыкты жайыича кабарлоо. Атам, созсуз, иштейт игексиз чындык кабарланды. Балкнм, атам иштейт болжолдонгон чындык кабарландь. Интоиациянын жардамы менен ушул эле суйломге шектенуу, тандануу, суроо ж. Атам иштейт чындыкты жайынча кабарлоо. Ошентип, синтаксистик категория катары модалдуулук бар-дык эле суйлэмго мунездуу. Силтаксистик ча;г категориясы да бардык суйлемго мунездуу, анткени мезгилсиз, мезгилге тиешеси. Синтаксистик чактын маанилери этиштин чагы, ыцганлары аркылуу гана берилбестен, кээде кандайдыр бир жагдай ситуация жана контекст аркылуу да билдирнлет. Жак категоРиясы этиштик категория катары айтуучуиун, же маектешкен экинчи тараптыи суйломдогу кыймыл-аракетке болгон мамилесин, катышын керсетот. Жак категориясыныи маанисин, негизинен, этиштин жана айрьм зат атоочторго агам жонундо айтылган зат атоочтор жалгаиган ¡как мучолор, жак-тама ат атоочтор, же жак корсоткучтору жок болс. Ар бир суйломдун кептин чакан олчомдогу бирднги катары даты бир зарыл белгиси бар. Бул белгнеи боюнча да суйлем синтаксистик башка бирдиктерден айырма-ланып турат. Ар бир суйломдун аякталган чеги мына ушул белги, интонация аркылуу тейленет. Суйломдун бул белгисин да туруктуу, табигый белги деп эсептешет. Суйломдун интонациялык жактан жабдылышы анып модалдык категориясы менен абдан тыгыз байланыштуу. Интонация ар турдуу болот: суроо, талап коюу, буйруу, ниет-тснуу, кабарлоо ж. Булар — жалпы пландагы интонация. Ал эми шериктеш, ,кошумча турдо жалганьга, айтылуучу ойду бе-кемдее, макул болуу, ыиануу, тацдануу, бозкомолдоо ж. Интонацнянын бириичи туру суйлемдун айтылыш максаты боюнча, ал эми екипчиси суйлемдун лексикалык составы аркылу-y танданууну, болжол-доону, ыраазычылыкты, ишенгендикти ж. Интонацияньш зкардамы меиен сездердун айкашы гана змее, контекстге жеке сездор да суйлемдук каснетке, белгиге ээ болот. Бул езгече атама суйлвмдордо даана байкалат: Тун. Топ жылдыздар ечкен коломтодой туе ары. Айтматов Тил фактыларына Караганда, интонация суйлемдун аяктал-ган чегин билдируучу негизги белгилершнш бири гана бэлуп саналбастан, суйлемго ете эле ар турдуу кошумча маапилго. Суйломдун айтылыш максатыиа карата бэлунушу jira-i, су-роолуу жана буйрук суйлвмдор. Суйлом айтылыш максаты боюнча тилде ар турдуу модалдык маанкде колдонулары сэл-гилуу. Кээде объективдуу чындыктагы окуя, кубулуш, сат, онугуу-ссуу лроцесстери ж. Айрым учурларда маектешкен тараптьш бири оз оюн, каалоосун, талабьш эниичи жакка тацуулоосу, буйрушу мумкун, же бул сыяктуу жагдайларга карата ез эркин, турдуу сезимин, кабылдоосун билдириши мумкун. Ушул негизде суйлом ар кандай максатта колдонулат: жай суйлом, суроолуу суй-лсм, буйрук суйлом жана илептуу суйлом. Соз болуп жаткан эмгекте суйлемдун бул турлоруп угошту-руучу каражаттар, интонацияныи ролу, ар бир турунун модалдык маанилери — ыргстоо, бекемдео, же тануу, тегундео, зарылдык, мумкундук, иаалоо, болнгалдоо, ниет, ачык суроо, кандайдыр бир нерсегш тактоо, аныктоо, бышыктоо, тандоо, ылгоо маанилери, каршы суроо, кумон саноо, кошумча жоол кутуу, риторикалык суроо, буйрук суроо, тнлек, отунуч, кай-гыруу, екунуу, кекетуу, макулдук беруу, кубаныч, суйуиуч, таидануу, ызалануу, ачуулануу ж. Суйлемдун ©ул турлерунун модалдык маапидерип билди-руудо, апыктоодо, анырмалоодо интонация актиддуу каражат болуп эсептелет. Чындыгында, интонация — ото татаал корупуш, ал да коп-тогви наражаттардал — уи тон , тыбыштьш кучу, тыпът, иеп-тии темОри, темп кубулуштуп отуу тездиги ж. Толу;: жана кемтик суйлам. Суйлсмдуин грамматикалык тузулуш озгочолукюру ар турдуу. Аиын тузулуш езгочелукто-руиун бпри катары толук жапа кемтик сунлом зеептелип журст. Суйлемго катыштуу болгон создорунун суйлем мучелорупун толук, же алардын стилистиканыц максаты боюнча кемип бе-рплпшипс байлапыштуу толук суйлем жана ;кемтик суйлем бслуп белунот. Бирок тузулушу жагынан алып Караганда, алар бнр эле тузулуштогу суйле. Негнзги айырмачылыгы тутумундагы бардык составдык зарыл белукторунун толук болушуида, лее стилдин, жагдайдын, «оптекеттин талабына ыла-йык тигил нее бул суйлем мучесуиун кемип айтылышында. Ал эми алардын башкы милдетн, б, а. Ошондуктан коомдук турмушта колдоиулуш зарылдыгы бирдей эле. Бул пикир — азыркы тал илимипде тэкталган пикир. Бнр эле керунушту, окуяны суроттодо толук суйлсм да, кемпп; суйлем да катышкандыктан, алар жалпы мазмундуи тематикалаш болуктору болуп эсептелет. Бул жагынан алган-да, алар, албетте, ез ара байланышта болору шексиз. Бирок тузулушу боюнча булар бирдей эмес, анткеин толук суйлемдун да, кемтик суйлемдун да ездеруне муиездуу курулушу жана синтаксистик седтантикасы бар. Грамматикалык езгечолугу ушуидай болгон соц, кемтик суйлемдун айтылбай калган мучссун иалыбьша келтируу толуктоо максат эмсс. Огерде анын айтылбай кемип калган мучосуп калыбыпа кел-тнреек, айда аиьш тузулушу да озгорвт. Сунуш кылыиып жаткан окуу китебинде толук жана кемтик суйлемдун байланышы, колдоиулуш жагдайлары, шарттары — кемтик суйлемдун енугушунуи факторлору, коптекеттин таа-сири, тилдик каражаттарды уиемдое максаты, кайталоодои четтоо. Бирок, ошоидой болсо да, кемтик суйлсмдсрду гоптош-турууда 'гурдуу пикирлер кездешет!. Жалац жана ягайылма суйлем. Тузулушу боюнча л;алац жапа жайылма суйломдор, негизинен, составдык белукторунун саны боюпча — жалац баш мучелерден, же баш мучолярго айкындоочтордун кошулул берилиши боюпча, айырмаланат. Жалац суйлемдорго модалдык ар кандай маапилерди, ate. Жалац суйломдун баш мучелерунун, ошондой эле жайылма еуйлемдордуи аикындоочторунуи грамматикалык тузулуштеру — женекей жапа тутумдаш тузулуштеру, суйломдун бул тур-дерунун антылыш максаттары, алардын татаал суйлеыго ку-рулуш материалы болуусу, тилде коддонулуш мумкунчулук-теру зконундо да бул окуу лштебинде сез болгон 103—104-6. Суйлом мучолэру — суйлсм тутумунда гана пайда болуучу, калыптануучу жана аиын болукторунун ортосундагы катыштар-ды билдируучу синтаксистик категория. Суйлом мучелору деп аталган синтаксистик категорияпы аныктоодо аиын грамматикалык маанисин жана морфология-лык табмятыи зоке алуу керек. Суйлемге курулуш материал болуучу соз жана сез айкашы суйлем тутумуна киргенде жады сапатка ээ болот: синтаксистик белгилуу бир милдетти аткаруу менен, сез синтаксистик катыштарды да бнлдирет; синтаксистик катыштар болсо, биринчиден, суйломдун болуктерунун биримднк аракетинин негизинде белгаленет, аньшталат; акин-чиден, бутунду суйлемду тузген болуктор жеиокей эле жы-йынды сумма эмес, б. Суйлом мучесунун милдетин лексикалык толук мааниси бар жеке создор, же ажырагыс сез тизмектери, же фразеоло-гизмдер аткарышы мумкун. Булар суйлем мучесунун милдетин аткарганда айланасындагы башка сездер менен грамматикалык байланышта жана ички катышта туруу менен, белгилуу бир грамматикалык формага ээ, болсо, суйлем мучосунун милдетин аткарат. Суйлом мучолорун белуштуруунун, аныктоонун негизги критерийлери алардын багыттык абалы орун алуу багыты , синтаксистик катыштарынын мунвзу зкана бири-бири менен грамматикалык байланыштуу жолу болуп эсептелет. Бул планда суйломдун ар бир мучесу анын тузулушундв багыттык жеке составдык болугу звеносу катары каралат. Ошентип, суйлем мучесу дегенибиз — суйломдун багыттык белукторунун ички катыштарынын бирнмдиги, сез фор-маларыпьш жыйындысы. Суйлемду тузууде, уюштурууда суйлем мучелерунун ролу бирдей эмес: ээ менен баяндоочеуз эки тутумдуу шоне-кей суйлем тузууге мумкун эмес, ошондуктан алар — баш мучелер, б. Баш мучелердун экеенун тец болушу — эки тутумдуу женокей суйлемдердун негизги курулуш белгиси. Бир тутумдуу жонекей суйлемдердун грамматикалык негизин да баш муче тузет. Бирок анда бир гана баш муче болот, тактап айтканда, мындай суйломдор же ээнин, же баяндоочтун базасында тузулет. АйкыпДооч мучолер болсо баш мучолер мепен байланы-шып келнп, алар билднрген ойду толуктап, тактап турат. Бул милдети боюича, б. Суйломдо соз болуп жаткап лак, зат, окуя, кубулушту билднруучу жана баяпдооч аркылуу тугомдурулган бардык белгилерди ишке ашыруучу баш муче ээ деп аталат: Ынтымактуу уйго ырыс тунойт. Макал Бабаларыбыз коп пуска, накыл, насыят создврду калтырыптыр. «Кыргыз ма-данияты» Бул суйломдордо ондун темасы, предмета болгон л! Суйлвм ээсшшн грамматнкалык езунчо формасы бар, ал атооч жондомосу болуп эсептелинет. Бул форма — ээшш эц жогорку сапаттагы, эч лерсеге кез каранды болбогон форма-сьл Ушул негнзде атооч н;ендемесундогу зат атооч, лее ат атооч гана суйломдо ээшш морфологиялык базасы боло алат. Ал эми башка соз туркумдеру ушундай касиетте болуу учуй субстантивация кубулушупа дуушар болуп, андан кийин атооч жондемесунун формасына келтирилиши зарыл. Мындай ара-кеттен етуу, белгилуу максатка ылайык атайы иштелнп чы-гуу табигый, алгачкы баштапг. Ээшш мплдетин аткаруучу сез туркумдору, ажырагыс соз тизмектери жана фразеологизмдер бул милдетте бирдей да-ражада колдонулбайт жана алардын суйлемдогу семантикасы да ар турдуу болот. Ошол себептуу окуу китебинде ээлик милдет аткаруучу тилдик каралсаттарга — зат атоочтук, ат атоочтук, сын атоочтук, сан атоочтук, тууранды создук, мо-даль сездук, тактоочтук жана этиштин атоочтук, кыймыл атоочтук формаларынан уюшулган суйлвм ээлериие вз-озунче муноздемвлор берплген жана аньш ар биринин семантика-сына ылайык далилдуу мнеалдар келтирилген. Мисалы, зат атоочтор жалпы эле заттык маанидеги тушунукторду билдир-гени менен, алардын н бул баш мучвнун зонасында багынычтуу ай-кындооч мучелор болору белгалуу; бир ецчей мучелу суйлвм-дердв болсо баш мучелврдун зоналары сан жагынан да, сапат зк'агынан да бир ецчей мучолердун семантикасы, колдокулуш зарылдыгы ж. Суйлемдун бир ецчей мучелеру кырхыз тилинде байыр-тан бери эле колдонулуп келе жатат. Ошондуктан бир ецчей мучелер тилде тарыхый жактан калыитанышкан синтаксистик категория экендигинде кумен жок. Зарылдыгына жараша, бир эле суйлемдв окшош турдегу бир нече суйлем мучелеру колдонула берет. Алар бир ецчвй ээ, бир ецчей баяндооч, бир ецчвй аныктооч, толуктооч, бышыктооч болушу мумкун: Ажарга баалап, Козубекке бирэшек, уч зээР, бир пуд жугеру берди. Баялинов Экее уч кун, эки тун-дон бери бир басты. Суйлемдун бир ецчей мучелеру, негизинен, теменкудей оз-гочелуктеру боюнча муноздолет, белгиленет: а бир ецчей мучолор бири-бири менен грамматикалык жактан тец байла-нышта болот; б бир ецчей мучелврдун бардыгы бирдей фор-мада туруп, аларды багьшдыруучу суйлем менен бирдей ка-тышта турат; в суйлем тутумунда синтаксистик бирдей милдетти аткарат бирдей ээ, бирдей баяндооч ж. Са-дыбакасов Зулайга, Бубушке, жардам бербесе болбойт. Байтемиров Мен сенин да, езумдун да намысымды сактадым. Токомбаев Байбичем, сенин, мения — экоебуздун тагды-рыбыз бир. Абдумомунов Ошентип, бир оцчей мучелер ойду так, толук, образдуу, керкем бурууде пайдаланылат. Бул змгекте бир оцчой мучолордун турлору, аларды оз ара байланыштыруучу байламталардын семантикасы менен бир оцчой мучолордун семантикасыпын карым-катышы чечмеленнп берилген. Бул гквнундо 195—205-беттерди карацыз. Суйломдогу сездордун орун тартиби. Суйлем сыяктуу эле сездордун орун тартиби деген маселе да — тарыхый маселе, б. Бирок, ошондой болсо да, суйломдогу создордун орун тартиби тилдин грамматиКалык тузулушунв кирет. Ошол себеп-туу создврдун орун тартиби бир кыйла туруктуу мунозго сз болуп, ал акьрындык менен ото эле жай озгерот. Демек, суйломдогу создордун орун тартиби — тилдеги эц байыркы процесстердин бири. Создордун орун тартиби бутундой синтаксистик тузулуштун системасында аныкталат. Экннчиден, синтетикалык тузулуштегу тилдерге орус, латын Караганда кыргыз тилинде суйлем мучелору кебунчо зканаша, б. Багынычтуу суйлом мучесунун орду учун багындыруучу мучонун орду маанилуу болуп сана-лат. Бул керунуш да белгилуу дарэжада сездордун орун тар-тибннин туруктуулугун шарттап турат. Бирок бул айтылгандар-дап кыргыз тилиндеги сездордун орун алуу системасы бут бойдон туруктуу деген тушунук келип чыкпоого тийиш. Башка тилдердеги сыяктуу эле кыргыз тилинде да сездердун орун алуусунун эки турдуу мумкунчулугу бар: а туз ору« тартип зкана б терс озгергон орун тартип. Тилде калыпташкан закондуулуктун негизинде суйлем муче-лврунун бири-бирине карата алган кендум болгон ордун орун тартип дейбиз: Жамийла унчукпайт. Айтматов Садык жацы- эле келинчек алганга кетти. Айтматов Суйломдун тигил лее бул мучесуне логикалык басым тушу-рулуп, стилистикалык белгилуу бир максатка ылайыктуу езу-кун демейки туз ордун езгортуп жайгашкан болсо, ал терс орун тартип, м«е лннгвистикалык зкалпы термин боюнча инверсия деп аталат. Абдумомунов — Чык эшнкке, чык! Туз орун тартиптен чегинуу корнем адабиятта кобуичо стилистикалык максатта колдонулат, Сездердун туз орун тартип боюнча жайгашуусу болсун, зке озгергон терс орун тартиби болсун, сезсуз, ara таасир зтуучу факторлорго байланыштуу болот. Ал факторлор темонкулер: суйломдун курулушу, сездердун грамматикалык байланышы, ички катыштары, суйлем мучелерунун сез туркумдоруно болгон катышы, логикалык синтаксистик басым, чытарманын ясанры проза, поэзия , кептин мунезу, контекст я;, б. Сездордун ордун аныктоодо бул факторлор ез ара аракеттештиги бар, оз ара байлаиыштагы факторлор катары каралат. Сездер суйлемдегу грамматикалык абалыньш багынычтуу зкана багындыруучу жана грамматикалык формаларынын негизинде жайгашат. Ошопдуктан создердун мындайча жангашуу сун грамматикалык принцип деп атоо орун тартиптин табигаты-на ь-лайык келер эле. Грамматикалык принциптин негизинде суйлемдегу сездер ке-бунчв туз орун тартип боюнча жайгашат знана ушу л эле принциптин системасьшда кыргыз тилиндеги суйлвы мучелерунун орун тартибинин ссашатнкалык — грамматикалык милдети аныкталат. Турк тилдеринде, анын бири кыргыз тилинде да суйлем ыу-чолвру грамматикалык табиятына ылайык туз орун гартип боюнча зкуп-зкуб. Суйлем мучелерунун туз багыт боюнча мындайча жайгашуусу алардын орун тартибине таасир этуучу факторлорго жараша озгорушу, зке езгербэшу мумкун. Мисалы-, ээ менен баяндооч-тун ордунун туруктуу болушу, нее еэгерушу суйлемдун составит, баяндоочтун грамматикалык табиятына, б. Айкындооч мучолордун туз орун алуу багыты, же алардьш ордунун озгеруш учурлары таасир этуучу факторлорупун не-гизинде толук талданган, Бул женундо 212—215-беттерди ка-рацыз. Логикалык синтаксистик басымга байланьлнтуу суйлом-дуи тигил те бул мучесу белгиленип берилет ;ке сездун маа-нисин тактап, нее мааниенн кецейтип, ara угуучунун коцулун буруу учун белгилеп коюу, белуп беруу , б. Кыргыз тилинде суйломдогу создордун стилнстикалык милдети мына ушул белгилое нрин-цнбнне негнзделгеп. Белгнлоо жазуу кебннде инверсия аркылуу берилет. Ал эми инверсия болсо — стилистиканын синтаксис-тик башны каражаттарьшь. Стилнстикалык максаттагы инверсия — жазуу кебинин татыктуу жетишкендиги. Окуу кнтебинде инверсия аркылуу ишке ашырылган потен-циалдык мумкунчулуктердун кыргыз тилинде кецири колдонул-ган учурлары- корсотулген 216—217-беттер. Суйлемдегу создордун туз орун тартибн менен анын озгер-ген терс орун тартиби тилдин синтаксистик синонимикасынын негизги кенчи болуп эсеителет А. Чындыгын-да, суйлемдегу создордун туз орун тартиби менен анын ннвер-сиясы — ез ара синтаксистик синонимдеш, анткени суйлом туз орун тартип боюнча, инверсия боюнча да тузулген суйлем пикир алышууну тейлейт. Бирок жогоруда зскертилгендей, бири-биринен кошумча маанилерн жагы-нан айырмаланат. Стилистика учун синонимдердин мына ушул кошумча маанилери ото баалуу. Бул принцип контекеттин суйломдогу сездордун орун тартибине болгон тааснрине негиздел-ген. Тагыраак айтканда, бул принцип боюнча суйломдогу кан-дайдыр бир соз, создордун тобу, кээде бутундой суйлом да озунун айланасындагы суйлэмдор менен, же анын бир белугу менен байланышта болот. Демек, байланьлнтыруу, белгилве принциптеринин ортосунда оргашшалык карым-катыш бар. Кыргыз тилинде суйломду мурда айтылган суйломдор менен байланыштырууда суйлем мучелорунун биргелешкен тобу, кайталанып айтылган создор, ат атоочтон болгои грамматикалык эз гкана толуктооч, бышыктооч, аныктооч сыяктуу айкындооч мучолер колдонулат. Контексттегн байлапыштыруу бирдей маанпде боло бербей тургандыгы байкалат. Жыйынтыктап айтканда, байланыштын бул турлеру суйлем менен суйлемдун ортосундагы синтаксистик катышты билдирет, контексттин негизги идеясынын мацызын ачат жана ацгеменин улантылышыиын формалары болуп эсептелет. Жогоруда корсетулгон-дей, бир катар суйлом мучелерунун орун альлпы грамматика-лык, белгилоо жана байланыштыруу принципторине негизделсе, калган суйлем мучолорунун орду ушул принциптерднн неги-зинде жайгашкан мучолорудун орду менен шартташат. Вул уч принципке кнрбей калган мучолордун орду суйломдо эч кандай активдуу роль ойпобойт, тактаи айтканда, суйломдо белгиленип да айгылбайт жана контекстте байланыштыруу учун да колдонулбайт. Андай суйлом мучелорунун орду бейтарап абалда болот. Окуу китебннде суйломдун ар бир мучосунун бейтарап орду кандай учурда болору мисалдар аркылуу керсотмелуу берилген 221—222-беттер. Тилдик фактыларга таянып, бейтарап принцип женундо дагы темонкулорду белгилей кетууго туура келет. Суйломдогу создордун орун алмашы-нын бейтарап прин-циби байланыштыруу жана белгилоо принциптери менен бай-ланыштыруу каралууга пшиш. Суйлом мучосунун бейтарап орду езу менен ордун алмаш-тырган белгиленип айтылган мучонун ордуна карата анык-талат. Бейтарап орунга коюлган мучо озунун грамматнкалык демейки кондум болгон туз ордун суйломде белгиленип айгы-лгап логикалык басым менен айтылган мучого бошотуп беруунун натыйжасында активдуу ро~ лунан ажырайт. Кыргыз тил илиминде суйломдун о. Бар болгону, мектеп, атайы орто жана жогорку окуу зкайлары учун тузулген грамматикаларда гана кыскача тушу-нуктвр берилип келе зкатат. Синтаксистик бул конструкцияны атоо терминдери, суйлвмдо аткарган милдеттери боюнча топ-тоштуруу, айкындалгычка карата билдиргеи семантикасы зкана интонациясына негиздеп, тыныш белгилеринин коюлушу женундо ар турдуу пикирлер, ойлор кездешет Т. Синтаксистик бул конструкция орун алуу багыты боюнча, негизинен, айкындалгь. Экинчиден, семан-тикасы боюнча айкындалгычтын маанисгш толуктап, тактап гана турбастан, ara карата кошумча маалымат берет, же апын маа-инсип чечмелейт, зарылдыгвда жараша мунездуу белгилерин, ним, эмне экеидигнн, даректик маалыматтарын ж. Ал эми айкындооч мучелер болсо тишл же бул баш ыучвнун зона-сындагь; багынычтуу топ болуп, аларды айкындаи, б. Ошондукган алар суйлемдун зкинчи даражадагы мучелеру болуп сакалат. Бирок айкындооч ыучолор ойду толук, жетки-ликтуу кылып беруудо чоц кызмат аткарат. Мына ушундай эле милдетти, б. Ошондуктан орус тил илиминде да, туркологнялык атайыи изнл-деелердо да X. Пешковс-кийдеи бери колдонулуп келе жатат. Баяли-нов Кечинде, кез байланган учурда, аттарды жайдактап коюш-ту. Сунуш кыльдаьш н;аткан эмгекте каратма сез, кнрниди сез, сырдык сез катышкан суйлемдер, бул сездордун колдонулуш зарьглдыгы, алардын милдетин аткаруучу создор жаг! Бнр тутумдуу составдуу жоиокой суйломдер. Бнр тутумдуу женокей суйлемдерде грамматика лык бир гана зона, б. Анын баш мучвлеру, грамматикалык уюштуруу борбору, суйломдун бул гурун тузуучу бирден-бнр негизги ядро болуп эсептелет: Сааса сутун берет, минее кучун берет; адам учун абдан керек. Жатканым — саздак суу. Байтемиров Бир тутумдуу суйлемдордун курулушу, алардын баш муче-лорунун сез туркумдору менен катышы-, синтаксистик чагы зкаг. Ушул принциптер боюнча бир тутумдуу суйломдор жалпылама жалпы жактуу суйлем, белгилуу зкактуу суйлем, белгиеиз жактуу суйлем, жаксыз суйлем зкана атама суйлем болуп белунвт. Бир тутумдуу суйломдерду уюштурууда атама суйлемдон башка баяндоочтуи кызматы чоц. Бирок сез болуп зкаткан курулуштагы женокей суйлемдердун баяндоочтору тузулушу, зкагы боюнча бири-бирине окшош болуп колдонулган учурлары, б. Демек, бир тутумдуу зкенекей суйломдерду зкалац гана баяндоочторунун тузулушуно карата аньлгтоо зкетишеиздик кылат. Мисалы, жалпылама зкактуу зкана белгилуу зкактуу суйломдер сырткы тузулушу боюнча бири-бирине окшош келет: биринчиден, булардын грамматикалык курулу-шунун пегизин этиштик баяндоочтор тузет, экинчиден, этиштик баяндоочтору I зкана II зкактын зкекелик, кептук сан формала-рында колдонулат. Бирок бир тутумдуу суйлемдун бул эки турунун курулуш окшоштугу болгону менен, алардьж логика-лык, семантикалык маанилери башка: жалпылама зкактуу суйломдер логикалык мааниси боюнча бардык зкактарга — I, II, III зкактарга, бирдей даражада тиешелуу болуп колдонулат; белгилуу зкактуу суйломдер болсо каймана мааниде айтылат зкана ara карабастан, белгилуу бир зкакты зке I, зке II зкакты корсетуп турат. Бирок, ошондой болсо да, грамматикалык ээси болбойт, анын бардык касиетин баяндоочтун семантикасы тей-леп турат. Ал эми белгиеиз жакгуу суйлемдердун баяндоочу формалдуу турдэ гана III жакта колдонулат. Анын аракеттенуу-чу кыймыл-аракетти ишке ашыруучу логикалык субъектиси да, зке грамматикалык ээси да так, ачык эмес, кандайдыр бир зкалпыланган, бозкомолдонгон белгиеиз биров сы-яктуу байкалат. Белгиеиз зкактуу суйлемдун баяндоочунун III зкакта колдону-лушу анын тузулушунун бир гана учуру болуп эсептелет. Дал ушул учуру, б. Мисалы, бир тутумдуу суйлемдун негизги баяндоочуна болот, болбойт ж. Суйломдун баяндоочу — айтууга болбойт. Бул да фор-малдуу турдо III жакта колдонулган. Мыидай тузулуштогу бир тутумдуу суйломдун белгисиз зкактуу, же жаксы-з суйлом экепдигнн ажыратууда анын логикалык-грамматнкалык жаиа семашикалык жалпы мааниси негизгн, чечуучу ролдо турат. Айталык, белгисиз жактуу суйлом болгон учурда III жактагы баяндэоч зконундо соз болуп зкатат анын аракет зкасоочусу ate белгисиз, зке таптакыр эле активсиз болжолдогон болот. Бирок, ошондой болсо да, ээнин III зкак зкендигн коцулдо байкалып турат. Демек, белгисиз жактуу суйломдун да грамматикалык эзсн JKCK, анын болушу таптакыр эле талап кылынбайт. Бар болгоиу, ал кецулде гана байкалат, тушемуктелот. Ал эми зкаксыз суйлом болгондо, ээни бапкэого да, баамдоого да, бол-зколдоого да таптакыр мумкун эмес. Жыйьштыктап айткаида, конструкдиясы богонча бнри-бирине окшош болгон бир тутумдуу суйлемдорду айырмалоодо баян-доочунун тузулушуне, формасына Караганда алардын семанти-калык-грамматнкалык зкана лсгикалык -семантикалык жалпы маанилери бирипчи планда турат. Жалпылама зкактуу суйлем, не-гнзинен, бардык жактарга бирдей эле даражада тиешелуу кый-мыл-аракетти билдируу керек болгон шарттарда гана колдону-лат. Ойду мыидай формада билдируу кебунчо оозеки кепте, корксм адабият лгана лублидистикалык стилге мунездуу. Оозеки кепте, коркем адабнятта, кебунче макал, ылакап-тарда, табышмактарда турмуштан алынган, эчен прет кайталапа беруунун натыйзкасьлща такталган кыймыл-аракет, же ал ара-кетке байланышкан окуя, кубулуш, турмуштук тажрыйбалар зкалпы мунездв болот да, анын логикалык мааниси так, чектел ген бир гана жак мепен байланышпастан, бардык зкактарга тец орток келет. Мындай зкалпы маанидеги суйлемдерду уюштуруу-да анын курулуш негнзи болуп баяндооч зсептелет: Кочкон зкуртуцдун баркын коигон зкуртунда билерсиц. Макал Эши-гин кор да, теруне ет. Макал Кулуц-кулуд-кулуц ат кулуп отту, бнлвицби? Табышмак Мындан зкаманымда да тойго бар-гамын. Ылакап Ата — энецди сыаласад, оз бзлацдан опаа поросуц. Бул суйлемдордун деле грамматикалык курулушунун негизин этиштик баяндоочтор тузот. Анын баяндоочу, негизинен, этиштин I зкана И жактагы буйрук, шарт-туу, ннет -каалоо ыцгайларынан болот да, ээлик мнлдетти атг карган создердун катышып турушу талап кылынбайт, се-мантикасы боюнча каймана мааниде гана айтылат. Ara карабастан белгилуу бир зкакты керсотуп турат: Тобокел, болгон-койгонун бара керобуз! Абдумомунов Баланы багат экенснц, ысык-суугуна чыдайт экеисиц. Байтемиров Бул мисалдардагы сыяктуу белгилуу бир жакка саласал болуп, каймана мааниде айтылган суйлемдерде эхиштик баяндоочтор ээнин болушун талап кылбайт, анткени так, ачык-айкын жактын маа-нисин баяндоочко жалганган ясак мучолеру, баяндоочтун езунун семантнкасы билдирип турат. Эгерде бул мисалдардагы суйлом-дорге жасалма гурде суйлем ээлери кошулуп айтылса, гида суйломдун жалпы мазмунунда озгеруу пайда болот, же суйломдун стилдик курулушу бузулат: Тобокел, биз болгон-койгонун бара керебуз. Сен баланы багат эненсиц, сеи ксьж-суугуна чы-дайт экенсиц. Белгилуу жактуу суйломдордун баяндоочторуиун жагы так корсотулгендуктон, аиын ээси кемип, айтылбай налган сыякта-нып байкалат. Чындыгында, грамматикалык ззси кемиген эмес, аиын колдонулушунун зарылдыгы болбой калган. Мына ушул зкагдай белилуу зкактуу суйлемдун озгочо Сотончолугун тузуп турат. Жогоруда зскертилгендей, белгилуу -жактуу суйлемдун ую-шулушунда грамматикалык эц эле зарыл негизи этиштик баяндооч болгондуктан, ал аркылуу аракет кылуучу таран знак эмес, кыймыл-аракеттин, ал-абалдын езу бгяндалат, б. Ошентип, мындай суйлемдерде баяндооч гана биринчи планга коюлат. Окуу китебинде белгилуу жактуу суйломдун баяндоочторуиун тузулушу мисалдар аркылуу берилген 258—259-бет-тер. Бир тутумдуу, суйломдордун бул турунуп да уюшулуш иегизин грамматикалык бир гана баш муче. Жогоруда зскертилгендей, жалпылама жактуу, белгилуу жактуу суйлемдердун баяндоочтору I жана II жактарда кол-донулса, белгисиз жактуу суйлемдун баяндоочу формалдуу турде гана III жакта айтылат. Белгисиз жактуу суйломдун баяндоочунун тузулуштору жактын белгисиз болушу суйлемдун коммуникативдик милде-тине таасирин тийгизбейт, анткени мында аракет кылуучу жак эмес, кьшмыл-аракет маанилуу болгондуктан, дал кыймыл-аракеттин езу биринчи планга коюлат. Дал ушул кырдаал белгисиз жактуу суйлемдерде ойдун берилишинин езунче бир озгечолугун тузуп турат: Коркконго кош керунет. Макал Ми-нип журуп атын издептир. Ылакап Жылт эттн-жылгага тушту, кылт этти-кырдан ашты. Табышмак Аргый аргый жугурор, аргымакча бугулер. Табышмак1 Жашында береин мээнеттн, карыгаида берсин деелетту. Макал Белгисиз жактуу суйломдун баяндоочунун тузулуштору жонундо толугураак 259— 260-беттерди карацыз. Жаксыз суйлемдердун баяндоочу грамматикалык ээ менен байланышы зкок кыймыл-аракетти, абал-ды, окуяны билдирет. Мына ушул езгечелуктен улам, тактап айтканда, ээ менен байланышы, катышы болбогондуктун на. Кыскасы, ээнин таптакыр эле жок болушу, суйломдун грамматикалык иегизин зкалгыз гана баяпдоочу зкапа зарыл-дыгына зкараша ara багьгнычтуу анкыидооч мучолердун ту-зуп турушу ¡каксыз суйлемдордун озоче бэтепчвлугу болуп сапалат. Ошентнп, гкаксыз суйлвмдордо ээ кагышпайт зкана апы банкоого да, баамдоош да мумкун эмес. Жаксыз суйлемдвр кептип бардык турлерундо — оозеки кепте, адабнй тнлде кецири таралтан. Ал айрыкча табышмак-тарда коп колдоиулат: Сенде жок, менде жок, сецнр тоодо зкок, отто жок, ташта жок, кыпчакта зкок. Табышмак Кундуз ьшаатта, тундв кызматта. Табышмак Жаксыз суйломдордун баяндоочтзруиун тузулуштору 2G1 — 262-беттерде берилген. Бир тутумдуу суйломдордун системасында атама суйлем озгочо орунду ээлейт. Бнрннчидеп, бир тутум-ДУУ суйломдун башкй :турлорунун грамматикалык негизин копчулук учурда этиштик баяндоочтор тузсо, атама суйломду уюштуруучу негизин атооч сездер, аиын нчинен кебунче зат атоочтор тузвт. Экинчидеи, бир тутумдуу суйломдун башка турлерунв Караганда атама суйломдун белгилуу, так аныктал-ган формасы бар. Ал формасын атооч жвндемесундогу зат атооч, сын атооч, аз да болсо ат атоочтор тузет. Тертунчудоп, контекстте атама суйлем да езунче интонациялык белгиге ээ. Бешинчиден, атама суйломдун озуно мунеэдуу езгоче модалдык маакилери, синтак-систик чагы бар. Ошол себептуу ал суйломдук белгиге, ка-сиетке ээ болуп турат. Атама суйлемдерду тузууде анын иегизи болуп саналган атооч создердун семантикасы чоц роль ойнойт. Бардык эле аат атоочтор атама суйлемду уюштура бербестен, табияттык турдуу кубулуштардын, окуялардын, онугуу-осуу процессте-ринин, турмуштук элестуу керунуштердуи аттары зкана орун-дук, мейкиндик, мезгилдик маанндсги создор гала уюштура а лат. Атама суйлемду тузуп тургап сез, же сез айкаштары кебунче зкалпы мааниде болот да, андан кийинки байланыштуу антылгап суйлемдер аиын зкалпы мааниснн тактап, чечмелеп, же ал зкалпы маанинн улантып турат: Дсм алыш куну. Жамийла менен Айша мектептеи чыгыи, колтукташып суйлешуп, шаар багьша келишти. Бак зкактан музыканын уну угулат. Баялинов Атама суйломдер кебунче коркем адабиятта трбияттык ке-рунушторду суреттоеде, азыраак болсо да илнмий зкана пуб-лнцистикалык стилистикада колдоиулат. Грамматикалык тузулушу боюнча атама суйлемдор зкалац зкеке создон зкана зкайылма бир нече создун айкашынан турундо кездешет: 9рт! Суусу жашыл болуп керунген оцутта кызыл балыктар жалт-жулт этип секирип, кайра шырп-щырп деп тушуп ойнойт. Касымбеков Окуу китебинде атама суйлемдун модалдык маанилери, айтылыш максаты жана жагдайы мисалдар аркылуу талда-иып берилген 263—265-беттер Татаал суйлои. Тил илиминде «татаал суйлем» деген тер-миндин колдонулушунун туура, лее туура эмес экендиги же-иундв уч турдуу кез караш кездешет: а татаал суйломду езунчо татаал суйлем деп атоого болбойт, анткени ал женекей суйлемдердун айкашынан тузулет; «татаал суйлем» деген терминди колдонуу жалпы эле суйлем женундегу тушу-нукту чаташтырууга алый келет. Ошоидуктан суйлемдун бул тузулушун татаал суйлем дебестен, «татаал бутун» А. Пешковский , «синтаксистик бутун» Л. Строева-Соколовская , «татаал комплекс» М. Андреевская деп атоо керек дешее, б айрымдары татаал суйлемдун мате-риалдык базасы болуп эсептелгсн женекей суйлемдерду «суйлем» деген термин менен атоодон баш тартууну суиуш кылышкан М. Анткени, —дейт алар, — лад-иекей суйломдер татааал суйлемдун гана составдык белукте. Бул кез караш тагы окумуштуулардын ою боюнча, синтаксис, негизинен, сез айкашы женундегу илим болуп эсептелет. Ал гана эмес женекей суйлемдер татаал суйлемдун тутумунда колдонулса да, аны «суйлем» деп атоо эч кандай чаташтырууну пайда кылбайт деген пи-кирди айтышат. Бул кез караш азыркы программаларда да, окуу китептеринде да пайдаланып келе жатат. Азыркы практикада суйлем жана анын тузулуштерун белгилее учун теменкудей терыиндер колдонулуп журот: 1. «Суйлем» жалпы эле суйлемду белгилее учун кабыл алынган. Бул тушунукке женекей жана татаал суйлемдер, алардын бардык турлеру кирет. «Женекей суйлем» сез жана сез айкаштарынан уюшу-луп, езунче колдонулган суйлемдун тузулушун белгилее учун алынган. «Татаал суйлем» маанилери боюнча ез ара жакындыгы бар женекей суйломдердэн уюшулган суйлемдун грамматика-лык езунчо тузулушун белгилее учун берилген. «Баш суйлем» багыныдкы байланыштагы татаал суйлемдун тутумундагы негизги ойду жыйынтыктоочу суйлемду белгилее учун колдонулат. «Багыньщкы суйлем» татаал суйлемдун тутумундэгы багынычтуу, баш суйлемсуз колдонулбай турган белугун белгилее учун сунуш кылынтан. Бул айтылгандардан тышкары женекей суйлемдун да бир нече турлеру бар. Анын ар бирин белгилее учун атайы тер-миндер колдонулат- Алар женуиде женекей жана татаал суй- лемдун сиптаксиспнде тушунуктор берилет. Макал Капдай гана татаал суйлем болбосун, аиь:н тутумундагы лданокой суйломдер мазмуну боюнча биригип, бнрдиктуу бутул ойдун куралган жыйьшдысын комплексин билдирет. Ошол себептуу татаал суйломдун тутумундагы женокой суйлемдор бирн-биринеи белок, ажыратылып каралбайт. Алар жалпы мазмуну боюнча да жана ннтонацияльщ жагынан да сннтаксис-тик бир бутун бнрдик болуп эсептелет. Кадыресе жонокей суй-ломдорден айырмаланып, татаал суйломдун синтаксистнк ту-гойлерунде аякталган интонация болбойт, Анын аякталгаи ип-тонациясы тутумундагы бардык тугейлерунун суммасы менен шартташып турат. Ошентип, татаал суйломдун озуно мунездуу грамматикалык гузулушу болот. Татаал суйломдун тутумундагы жопокой суйломдер бири бири менен томонку зиолдор аркылуу байланышат: 1 байламталар аркьлуу: Дуйнену куч башкарбай, акыл башкарат, бирок акыл кучко таянат. Макал 3 — са мучолуу этиш аркылуу: Адам канчалык адилет бол-со, адилеттикти ошончолук туура тушупот, Цицерон 4 этиштин атоочтук формасы аркылуу: Жапар кырмаига жацы келгсиде, кун жацы гана кылтайып чыгып келаткан эле. Баялинов 5 этиштин чакчыл формасы аркылуу: Кун тийбес тамда жатамын, куч кетип, эс ооп, алсырап. Сатылгаиов 6 багыныцкы- суйломдун баяндоочуна кызматчы создор тизмектелуу аркылуу: Чындыктын даамы ачуу болгону меиен, ден соолукка пайдасы чоц. Макал Татаал суйломдун тутумунда турган женокей суйломдер бул корсотулген каражаттар аркылуу бири-бири менен сырткы ту-зулушу боюнча гана байланышпастан, алар маанилерн жагынац да карым-катышта турат. Кээде андай женекой суйломдордун бири экннчисине биротоло багынычтуу болуп, багындыруучу негизги белуктун суйлемдун турдуу кь-рдаальш, белгисин, иунозун ж. Табышмак Ооздон оозго етот сез шекерн, уйде у ¡¡го кнрет иш бекери. Тец байланыштагы татаал суйлем. Татаал суйломдун туту-мундагы женекей суйломдер баяндоочторунун тузулуштеруне ылайык ездерунун жыйынтыктуу калыбын сактап, тец даража-да байланышып турат. Тец байланыштагы татаал суйлемдердун синтаксистик -? Тил илиминин маалыматтарына Караганда, мунун биринчи туру, б. Ал катыштар, негнзинен, томвнкулер: Тец маанилеш, мезгил-деш, каршы маанилеш, себеп-натыйжалаш жана бири-бирин улантуу, толуктоо ¡«аанисннде колдонулат. Тец маанилеш: Тил топто сайрайт, булбул бакта сайра:;т. Макал Мезгилдеш: Квз ачып жумганча Тайгашка жыгылды, анын устуне кара буура бук тушту. Жантешев Каршы маанилеш: Ааламга бир жан келди: уну бар, созу жок. Макал Ойду улантуу, толуктоо м? Сафир Багьшыцкы байланыштагы татаал суйлем. Бул эки тугой грамматикалык татаал бир бутундун оз ара эжырагыс болуп бекем байланышкан жана маанилери боюнча бири экннчисине багыиычтуу, кез каранды болгон белуктору болуп саналат. Баш суйлем багьшыцкы суйломду маани жактан езуно ба-гындыруу менен, татаал суйлем аркылуу берилип жаткан ойду жыйынтыктап турат. Ошол себептуу багьшыцкы суйломго Караганда баш суйлем маани жактан басымдуулук кылат. Ал эми багь-иыцкы суйлем болсо баш суйлемдегу ойдун турдуу кыр-даалын, белгилерин, мунозун баяндайт, тушундурвг. Ошентип, алардын суйломдук касиети, белгилери багьшыцкы байланыштагы татаал суйлемдун тутумунда гана сакталат. Аны аныктоонун, топтош-туруупуч эц негизги белгилеринин бири багьшыцкы суйлом менен баш суйлемдун маани лик ички катыштары болуп саналат К. Сартбаев Багьлшцкы суйлемдун турдуу маанилерин тузуучу факторлору да бар: багьшыцкы суйлемдун синтаксис- тик белгилуу милдети, ар бир суйломдун белгилуу учурдагы та1{ мааииси, багыныцкы суйлом иенен баш суйломдун грамма-тикалык жактан тутумдашуу жолдору, лексикалык составь. Айрым учурларда сырткы тузулушу, баш суйлом меиен тутумдашуу жолдору окшош болгон багыныцкы суйломдор да кездешет. Мындай учурларда багыныцкы суйломдун маанилери, ara ылайык синтаксистик милдеттери коятекстке байланыштуу, ар бир так, белгилуу учурга байланыштуу апыкталат: Анын кымындай да жакшылыгы тийбегеин мелен, Жумабай аны арка тутчу. Байтемиров Азыр да Зулум а чу усу г: басар менен, Жумабай суроо бере баштады. Байтемиров Асты сызылган багыныцкы суйломдордун сырткы тузулушу окшош болгону менен, синтаксистик милдеттери ар башка: биринч исгг — каршы багыныцкы суйлом; экинчи — мезгил багыныцкы суйлом, Б. Байтемиров Бул багыныцкы суйломду конструкциясына, баяи доочунун тузулушуио карап, анын синтаксистик милдетип ань. Тузулушу боюнча устуртен Караганда сыпат багыныцкы суйлемге окшош. Бирок багыныцкы- суйлом менен бгш суйлемду бирге алып, аларды бир татаал бутундун ажырагыс эки белугу катары карап, ошонун негизинде маанилерии бири-бггрине салыштырмалуу, катыштуу алганда гана багыныцкы суйломдун милдети так апыкталат. Чындыгында, талданып жаткан багыныцкы суйлом — себеп багыныцкы суйлем. Ал баш суйлвмдегу кыймыл-аракеттин сы-патьш, аткарылыш женун, тартибин билдирбестен, анын себебин билдирип, эмне учун беркинин жаны чыгыл турду? Багыны-цкы суйлемдун грамматикалык табиятын аньштоодс анын баяндооч мучесупун тузулушу жана формасы да негизги маселелердпн бири болуп саналат. Азыркьг кыргыз тилиндегн багьжьгцкы суйломдер баш суйлом менен, негизинен, этиштин теменку формалары аркылуу тутумдашат: атоочтуктар, чакчылдар, — са мучелуу этиштер жана аларга кызматчы сездер тизмектеле айтылуу аркылуу. Этиштин керсетулген бул формалары багыныцкы суйлемдун баяпдоочунун милдетип аткарганда, аларга соз озгертуучу му-чолор ясалганып да, жалганбай да айтыла берет. Соз болуп жаткан эмгекте кыргыз тилиндеги багьшьщкы суйломдордун кебуроок енуккон жана азыраак онуккон гурлору, ар бир багыныцкы суйломдун синтаксистик мнлдети боюнча баш суйлем меиен тутумдашуусунпун оиумдуу каражаттары, ошондой эле азыраак енумдуу каражаттары мисалдар аркылуу тушундурулгон. Мындан тышкары коп багыныцкылуу татаал суйлем, аралаш татаал суйлемдер женунде да тушунук берил-ген 276—301-беттер. Тел жана бетен сез. Пикир алышуу процессинде айтуучунун, жазуучунун созу менен башка биреолердун сезу бирге колдо-ьулган учурлар болот: Элде: «Ата-аскалуу тоо, эне — боорун-дагы булак, бала — экеэно чырак»,— деп айтылган макал бар. Ошентип, мындай татаал тузулуштогу суйломдун тутумунан экн созду айырмалоо керек: а айтуучунун созу; б экинчи адамдын сезмо-сез колдонулган сезу. Айтуучунун, же жазуучунун сезу, б. Кыргыз тилинин стилистнкалык нормасына ылайык бетон соз эки турдуу колдонулат: а эч кандай озгертуусуз, кыскаруусуз созме-сез колдонулат; б пайдаланылып жаткан биреонун созу озгертулуп, ез сезге айтуучунун сезуне айландырылып, бирок анын негизги ою сакталып берилет. Бетен сез эч кандай езгеруусуз сезмо-сез колдонулса, тике сез деп аталат: Ф. Достоевский: «Мыкты ой терец акылдан гана эмес, терец сезимден да келип чыгат»,— деп айткан. Ботоп сез езгертулуп, андагы негизги ой гана сакталып, оз созге айландырьмып берилсе, кыйыр бетон сез деп аталат. Пикир алышууда тел созге башка бироенуи сезун г:ошуп беруунун атайы максаты жана зарылдыгы бар. Бетон соз ыл-ганбастан эле пайдаланыла бербейт. Мисалы, айтуучу ез созу нун мацьгзын котеруу, аны угуучуга ары коркем, ары таасин, ары элестуу кылып беруу максаты менен ойчулдардын, илим поздордун елбес-ечпес создерун, же турмуштук терец тажрьш-бадан алынган, ой жынындысы- болуп эсептелген, таалим-тар-биялык маанилери зор макал, ылакаптарды созме-сез пайдала-пышы, же алардын жогоруда эскертилгендей, мазмунун гана сактап, ез сезуно айландьфып бериши мумкун. Тол жана бетен сездун колдонулушунда алардын бири-бирпне карата орун алуу багыты эркин келет: адегенде тол соз, андан кийин тике бетен сез, же мурда тике бетен сез, андан кийин экинчи орунда тел сез айтылат, те болбооо тике бетен сез тел сездун ортосунда, тескерисинче, тол сез тике ботен сездун ортосуна кыстырылып колдонула берет. Айрым учурларда тел соз менен тике сез стилдин талабына ылайык биринен кийин улам бири кезектешип, орду боюнча аралашып айтыла берет. Байкоолор, жыйынтыктар программалык ар бир материал-дардын акырында берилген.